रेषा आणि लाकडे यांना आकार देणारे सप्रे: एक अनमोल कलेचा वारसा

१३ डिसेंबर २०२४ रोजी, मराठी साहित्य आणि कला क्षेत्रातील एक अद्वितीय व्यक्तिमत्व, मनोहर सप्रे यांचे निधन झाले. त्यांच्या कार्याची मोठी आणि दीर्घ छाप मराठी व्यंगचित्रकलेवर आहे, आणि त्यांनी आपल्या कलेद्वारे माणुसकी, समाज आणि जीवनाच्या विविध पैलूंवर विचार करायला भाग पाडले आहे. सप्रे सरांच्या निधनामुळे केवळ कलेची एक महान व्यक्तिमत्व गमावली आहे, तर मराठी साहित्यानेही एक मौल्यवान साधन गमावले आहे.

मनोहर सप्रे यांचे प्रारंभिक जीवन आणि शैक्षणिक कार्य

मनोहर सप्रे यांचा जन्म ४ जानेवारी १९३३ रोजी चंद्रपूर जिल्ह्यात झाला. त्यांचे प्रारंभिक शिक्षण अकोल्यात झाले, आणि तिथूनच त्यांनी तत्त्वज्ञान आणि राज्यशास्त्र विषयात एम ए केले. शिक्षणाच्या क्षेत्रात त्यांचे योगदान महत्त्वाचे होते. दोन वर्षे अमरावतीत प्राध्यापक म्हणून नोकरी केल्यानंतर, त्यांनी चंद्रपूर येथील जनता महाविद्यालयात २२ वर्षे तत्त्वज्ञानाचे प्राध्यापक म्हणून कार्य केले. त्यांच्या शिक्षणाचा प्रवास मात्र तिथे थांबला नाही, कारण त्यांनी एकेकाळी नोकरीची छानणी केली आणि त्यानंतर स्वतःचे जीवन स्वावलंबी आणि कलात्मक मार्गावर नेले.

कलेचे उर्जित रूप: व्यंगचित्रकार, काष्ठशिल्पी, आणि साहित्यकार

मनोहर सप्रे हे केवळ तत्त्वज्ञानी नव्हते, तर एक अप्रतिम व्यंगचित्रकार, काष्ठशिल्पकार आणि साहित्यकार होते. त्यांच्या कलेमध्ये, विशेषत: व्यंगचित्रकलेत, त्यांनी मानवी जीवनाच्या विविध त्रुटी आणि विसंगती दाखविल्या. त्यांच्या व्यंगचित्रांमध्ये जीवनाची असहायता, संघर्ष आणि वेगळेपण यांचे संवेदनशील चित्रण केले गेले आहे. त्यांचा कलाविश्व केवळ त्यांच्या कलाकृतीमध्ये नाही, तर त्यांनी तयार केलेल्या शिल्पकामातही दिसून येतो. त्यांच्या काष्ठशिल्पांनी अनेक लोकांच्या मनाला स्पर्श केला, आणि या शिल्पकलेला त्यांनी आयुष्याचे प्रतीक बनवले.

सप्रे यांच्या व्यंगचित्रांमधून एक विचारशक्ती आणि जीवनाच्या संकल्पनांचा गहन अभ्यास दिसतो. त्यांनी आपल्या कला द्वारे समाजातील विसंगती आणि पारंपरिक विचारधारेचा पर्दाफाश केला. त्यांच्या लेखनात आणि चित्रकलेत जीवनाचे धाडसी, विनोदी, आणि अस्तित्ववादी रूप आहे, ज्या मुळे ते समकालीन समाजाचे सशक्त चिंतन करणारे कलाकार ठरले.

साहित्यिक योगदान: पत्रलेखन आणि साहित्य समीक्षण

मनोहर सप्रे हे एक निष्णात पत्रलेखक होते. त्यांच्या पत्रलेखनात एक असामान्य गोडवा आणि गहन विचार दिसतो. ते जीवनाची गुढता आणि सामाजिक विसंगती दर्शविण्यासाठी शब्दांचा विलक्षण वापर करीत. त्यांच्या पत्रांतून आणि लेखांमधून साहित्य, कला, आणि जीवनाची गोड लय प्रकटते. “व्यंगविनोद,” “सांजी,” “रुद्राक्षी,” “दहिवर” आणि इतर अनेक ग्रंथांमधून त्यांनी मानवी जीवनाच्या मूलभूत प्रश्नांवर विचार मांडले. त्यांच्या साहित्यात चित्रकला, काव्य, शिल्पकला, आणि समीक्षण यांचा सुंदर संगम दिसतो.

स्वतंत्रता आणि आत्मनिर्भरतेचे प्रतीक

सप्रे यांचे जीवन एक बोधकथा ठरले. त्यांनी स्वातंत्र्याची महत्त्वता समजून नोकरीची सोडलेली आणि साधारण जीवनशैली स्वीकारून कलात्मक जीवन जगले. ते आपल्या कला आणि विचारांद्वारे समाजाच्या पारंपरिक व रूढ विचारधारेच्या विरोधात उभे राहिले. त्यांनी ‘स्व’ स्वातंत्र्याचा मार्ग निवडला आणि समाजाच्या अनिष्ट परंपरा आणि रीती रिवाजांना विरोध केला.

आध्यात्मिक आणि मानसिक घडामोडी

सप्रे यांच्या जीवनातील एक महत्त्वाचा पैलू म्हणजे त्यांची मानसिक घडामोडी आणि आत्मपरीक्षण. शिक्षण, कला आणि तत्त्वज्ञान यांचे सामंजस्य त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वात प्रकटते. त्यांनी वाचनाच्या माध्यमातून आपल्या जीवनाची दृष्टी विस्तृत केली आणि अनेक महान विचारवंतांच्या कार्यांचा अभ्यास करून त्यांचे विचार शुद्ध केले.

निष्कलंक कार्य आणि प्रेरणा

मनोहर सप्रे यांच्या निधनामुळे एक नवा शोक गडचिरोली आणि चंद्रपूरच्या कलेच्या जगात आलाय. त्यांच्या कलेत, लेखनात, आणि विचारधारेत जीवनाच्या निरंतर संशोधनाचा ठसा आहे. त्यांनी आपल्या व्यक्तिमत्त्वाच्या विविध रंगांतून समाजाला अंतर्मुख करण्याचा प्रयत्न केला, आणि त्यांचे कार्य आजही प्रेरणा देणारे ठरेल.

मनोहर सप्रे यांच्या कलेचे, साहित्याचे आणि जीवनाच्या गहन विचारांचे अनमोल वारसादेखील आपल्याला त्यांच्यातून शिकायला मिळाले. त्यांचा आत्मनिर्भर जीवन आणि कलात्मक स्वातंत्र्याची महत्त्वपूर्ण शिकवण आपल्याला युगानुयुग जपायला मिळेल.

मनोहर सप्रे यांना भावपूर्ण श्रद्धांजली!

डॉ. हेमराज निखाडे, सहायक प्राध्यापक
मराठी विभाग, गोंडवाना विद्यापीठ, गडचिरोली

8928254983