महाविद्यालयाच्या वर्गात ‘हजेरी’चा पुकारा – एक शैक्षणिक चिंतन

माजी कुलगुरू डॉ विजय पांढरीपांडे

आजकाल महाविद्यालयाच्या वर्गात विद्यार्थ्याच्या नावाची हजेरी घेणं म्हणजे एखाद्या कोर्टातल्या गुन्हेगाराच्या पुकारासारखं वाटू लागलंय. ही केवळ उपमा नाही, तर सध्याच्या वास्तवाचं जळजळीत चित्र आहे. ज्युनियर महाविद्यालयापासून ते पदवी आणि पदव्युत्तर शिक्षणापर्यंत विद्यार्थ्यांची गैरहजेरी ही सगळ्याच शैक्षणिक संस्थांसाठी चिंतेचा विषय बनली आहे. कोर्स काहीही असो – इंजिनीअरिंग, मेडिकल, सायन्स किंवा आर्ट्स – सगळीकडे हजेरीसंबंधी एक उदासीनता आहे.

कागदोपत्री नियम, प्रत्यक्षात शून्य

‘७५ टक्के हजेरी आवश्यक’ हा नियम फक्त नियमावलीपुरता मर्यादित आहे. अनेक प्राध्यापक हजेरी घेणं सोडून देतात, तर काही जण सत्राच्या शेवटी ‘डाटा मॅनेजमेंट’ म्हणून रिपोर्ट पाठवतात. हा सरकारी की खासगी, सर्वच कॉलेजांमध्ये सर्रास सुरू आहे.हजेरी’चा पुकारा, एक शैक्षणिक चिंतन, कुलगुरू डॉ विजय पांढरीपांडे, IIT, शिक्षकांची भूमिका, विद्यार्थ्यांची गैरहजेरी, Lectures, data management, paper passing, moderation,

विद्यार्थ्यांचा दृष्टिकोन बदललेला

दहावीपर्यंत शाळा नियमितपणे करणारे विद्यार्थी कॉलेजच्या उंबरठ्यावर येताच एकदम स्वच्छंद होतात. सिनियरकडून ‘लेक्चरला जाऊ नकोस, गाईड्स आणि नोट्स पुरवतात’ असा सल्ला मिळतो आणि तो मोठ्या श्रद्धेने पाळला जातो. परीक्षा म्हणजे निव्वळ “पेपर पासिंग” यंत्रणा झाली आहे. पेपर जराही कठीण वाटला, तर संघटना, विद्यार्थी प्रतिनिधी, अगदी मोर्चे देखील सज्ज असतात. आणि निकाल कठोर लागणार असेल तर ‘मोडरेशन’ नावाचा डावपेच कामी येतोच.

पालकही गाफील

शेकडो, हजारो रुपये फी भरूनही पालक मुलांच्या उपस्थितीबाबत पूर्णतः उदासीन असतात. “मुलं कॉलेजमध्ये न जाता दिवसभर करतात तरी काय?” – हा प्रश्न त्यांच्या मनातसुद्धा येत नाही. त्यामागचं एक कारण म्हणजे पालकांना मिळणारं ‘उलट उत्तर’: “तुम्हाला काय कळतं?”

जुने दिवस आठवावेत असे

७०-८०-९० च्या दशकात विद्यार्थ्यांची हजेरी ९० टक्क्यांच्या पुढे असायची. गरज पडली तर सुट्टीच्या दिवशीसुद्धा विद्यार्थी येत असत. IIT सारख्या संस्थांमध्ये १००% उपस्थिती ही सामान्य गोष्ट होती. त्या काळात बंद-मोर्चाच्या वेळी विद्यार्थ्यांनी स्वतःहून वर्ग घेण्याची तयारी दाखवली होती – हे अनुभव लेखकाच्या शिक्षकीय कारकिर्दीतले आहेत.

शिक्षण आणि ज्ञानाचं विभाजन

आजचा विद्यार्थी ज्ञानासाठी नाही, तर केवळ ‘मार्क’साठी शिकतो आहे. मार्क्स कसे मिळवायचे, हे त्याला माहिती आहे. कॉलेजला वेळ द्यायचा, वर्गात बसायचं, वाचनालयात जावं, हे आता कालबाह्य झाल्यासारखं वाटतं. कारण त्याला माहिती आहे – मोबाईलवर सगळी माहिती मिळते, आणि त्यालाच ‘ज्ञान’ समजलं जातं.

शिक्षकांची भूमिका आणि आदर्श

दुर्दैवाने शिक्षकही आता विद्यार्थ्यांचे रोल मॉडेल राहिले नाहीत. शिस्त पाळणारे, नीतीनिष्ठ प्राध्यापक ही दुर्मिळ प्रजाती झाली आहे. वरवर पाहता अभ्यासक्रम बदलले जातात, नवे शैक्षणिक धोरण येतात, पण त्यांचा प्रभाव विद्यार्थ्यांवर पडतो का? हा खरा प्रश्न आहे.

“हजेरी”चं आंदोलन हवं!

पूर्वी कॉपीमुक्ती चळवळ झाली, तशीच एक चळवळ हजेरीसाठीही हवी. शिक्षक, पालक, संस्था व्यवस्थापन आणि विद्यार्थी यांचा समन्वय झाला पाहिजे. एकदा विद्यार्थी कॉलेजमध्ये नियमित येऊ लागले, की त्यांचं शिक्षणातलं सहभागित्व वाढेल, आणि मग ‘हजेरी’चा पुकारा करण्याची गरजच भासणार नाही.

शेवटी एवढंच – ‘शिस्त हीच प्रगतीची गुरुकिल्ली’ हे विसरून चालणार नाही. शिक्षण केवळ डिग्री मिळवण्यासाठी नाही, तर माणूस घडवण्यासाठी असायला हवं. आणि माणूस घडवायचा तर तो वर्गात, प्रत्यक्ष शिकण्यात सहभागी असायलाच हवा!

✍️ – माजी कुलगुरू डॉ विजय पांढरीपांडे
(चार दशके शिक्षणक्षेत्रात कार्यरत असलेले, प्रामाणिक चिंतन करणारे एक जाणते शिक्षक.)